مقدمه: کپک آفلاتوکسین یک سم قارچی بسیار خطرناک است که معمولاً روی غلات و دانه‌های روغنی از جمله ذرت، جو، کنجاله سویا، پنبه‌دانه و بادام‌زمینی رشد می‌کند. این قارچ (معمولاً گونه‌های Aspergillus) در شرایط گرم و مرطوب یا نگهداری نامناسب محصول تولید می‌شود. مشکل اصلی این سم آن است که حتی وقتی خود کپک با چشم دیده نمی‌شود، سم آفلاتوکسین ممکن است در خوراک انباشته شده باشد؛ بررسی‌ها نشان می‌دهد حدود ۸۰٪ خوراک دام در جهان دست کم به یک سم قارچی آلوده است، اما اغلب نشانه‌ای از کپک روی دان دیده نمی‌شود. مصرف خوراک آلوده باعث تضعیف دام یا طیور، کاهش رشد و تولید مثل، و حتی مرگ می‌شود. این سم به سرعت وارد بدن دام شده و به تخم‌مرغ، شیر و گوشت منتقل می‌شود؛ به طوری که محصولات نهایی نیز حاوی مقادیری آفلاتوکسین خواهند بود. بنابراین، کنترل آفلاتوکسین در خوراک دام و پیشگیری از کپک در نهاده دامی از الزامات مهم سلامت دام و انسان است.
شرایط زیستی کپک آفلاتوکسین مشخص است: دمای بالا و رطوبت بیش از حد محیط را برای رشد قارچ مساعد می‌کنند. به‌طور مثال، هنگام بارندگی سنگین یا انبارداری مرطوب پس از برداشت، کپک آسپرژیلوس به سرعت روی دانه‌های غلات تکثیر می‌شود. این قارچ‌ها به‌خصوص روی دانه‌های روغنی تمایل بیشتری دارند. همچنین هر آسیب فیزیکی به دان یا حمله حشرات، راه ورود رطوبت را هموار کرده و منجر به فساد بیشتر خوراک می‌شود. نمونه‌هایی از خوراک‌های بسیار در معرض آفلاتوکسین شامل ذرت، گندم، پنبه‌دانه و مغزهایی مثل پسته و بادام‌زمینی است. انبارداری نادرست نیز رشد کپک را تشدید می‌کند؛ مثلاً اگر سیلو یا انبار تهویه مناسبی نداشته باشد یا تراز رطوبت حفظ نشود، خطر تولید آفلاتوکسین در خوراک بسیار بالا می‌رود.
آلودگی خوراک به کپک آفلاتوکسین آثار مخربی برای دام و طیور دارد. اولین نتیجه آن تلفات ناگهانی یا بیماری‌های پنهان است: پس از مصرف خوراک آلوده، دام و پرندگان به مرور ضعیف و کم‌اشتها می‌شوند و در موارد شدید می‌میرند. گزارش‌ها نشان داده وجود آفلاتوکسین در جیره طیور باعث افزایش تلفات و کاهش ضریب تبدیل غذایی و راندمان تولید شده و هزینه‌های نگهداری را بالا می‌برد. به عنوان مثال، برخی مزارع پشتی گزارش داده‌اند که در یک واحد مرغداری بزرگ، مصرف ذرت کپک‌زده منجر به تلفات هزاران قطعه طیور شده است. در سطح مزرعه، علایم دیگری مثل کاهش سرعت رشد، ضعف سیستم ایمنی (حساسیت بالا به بیماری‌ها) و کاهش تولید مثل مشاهده می‌شود. از سوی دیگر، آفلاتوکسین سرطان‌زا است و پس از ورود به بدن دام، وارد شیر و تخم‌مرغ شده و به مصرف‌کنندگان انسانی منتقل می‌شود. با این حساب، آثار اقتصادی، بهداشتی و اجتماعی کپک آفلاتوکسین بسیار جدی است و باید هرچه سریع‌تر اقدامات کنترلی انجام شود.
برای شناسایی کپک آفلاتوکسین در خوراک دام دو دسته راه وجود دارد: علائم ظاهری و آزمایش‌های آزمایشگاهی. در ظاهر، مشاهده کپک روی خوراک (لکه‌های سفید، سبز یا سیاه) واضح‌ترین نشانه است، به خصوص در ذرت و دیگر دانه‌های انباری که به راحتی کپک می‌زنند. همچنین بوی تند یا ترشیدگی شدید در خوراک می‌تواند هشداری از فاسد شدن آن باشد. اما همیشه کپک به سادگی دیده یا بویده نمی‌شود؛ بنابراین چک کردن منظم خوراک از نزدیک اهمیت دارد. بهترین روش برای اطمینان، تست آزمایشگاهی دقیق است. با بردن نمونه‌ای از خوراک به آزمایشگاه (مثلاً آزمایشگاه دامپزشکی)، می‌توان مقدار آفلاتوکسین موجود را دقیقاً اندازه گرفت. برای نمونه، دامپزشکی استان ایلام نمونه‌ای از ذرت یک مرغداری را آزمایش کرد و ۲۰۰ کیلوگرم دان آلوده به آفلاتوکسین را شناسایی و معدوم کرد. به کمک این تست‌ها (که امروزه کیت‌های سریع تشخیص سموم قارچی نیز موجود است) دامدار مطمئن می‌شود خوراک سالم است.
مهم‌ترین نکته در پیشگیری از کپک در نهاده دامی این است که از ابتدا از ورود قارچ به چرخه تولید جلوگیری کنیم. در مزرعه، باید در زمان برداشت دقت کرده و پس از برداشت، محصولات را سریع خشک و پاک نگه‌داشت. هنگام انبار کردن خوراک دام باید محل انبار تمیز و خشک باشد و هوای تازه داشته باشد؛ به بیان دیگر باید فضایی تمیز و خشک و دارای تهویه مناسب فراهم کنیم تا رطوبت اضافه جذب خوراک نشود. برای نمونه، توصیه می‌شود غلات را در صورت رطوبت بالا، یک تا دو روز زیر آفتاب خشک کرده و سپس انبار کنیم. همچنین باید دانه‌ها را از نظر ظاهری بررسی کرد و هر ذره شکسته یا آلوده را جدا کرد، چون غلات آسیب‌دیده یا آلوده به حشرات بیشتر مستعد رشد کپک هستند.
از دیگر روش‌های عملی پیشگیری می‌توان به استفاده از افزودنی‌های جذب‌کننده سم در خوراک اشاره کرد. برای مثال افزودن دوز مناسب بنتونیت یا سایر مواد معدنی جاذب آفلاتوکسین، مانع از جذب سموم در بدن دام و طیور می‌شود. نکته مهم این است که کنترل رطوبت و شرایط انبارداری را جدی بگیریم: خوراک روی زمین یا در انباری با کف پوشیده، و در بسته‌بندی‌های سالم نگهداری شود. در نهایت، خرید نهاده‌های باکیفیت و استاندارد (با دانستن تاریخ برداشت و شرایط نگهداری) بهترین گام برای پیشگیری از ورود کپک به دامداری است. این اقدامات ساده، در کنار بازرسی منظم، ریسک کپک‌زدگی را به طور قابل توجهی کاهش می‌دهد.
برای یک دامداری یا کارخانه خوراک، مهم است یک برنامه عملیاتی مشخص برای کنترل آفلاتوکسین داشته باشد. از زمان خرید خوراک دام بدون کپک، باید موارد زیر رعایت شود:
بازرسی و تست خوراک: هنگام خرید دان، بسته‌ها را از نظر ظاهری (رنگ، وجود کپک) و تاریخ برداشت کنترل کنید. از فروشنده بخواهید اطلاعات آزمایشات مربوط به تست آفلاتوکسین را ارائه دهد یا خودتان نمونه‌ای برای آزمایش ارسال کنید.
کنترل انبار و تهویه: خوراک ورودی را در سیلو یا انباری جداگانه ذخیره کنید و تا حد ممکن از نفوذ رطوبت جلوگیری نمایید. فضای انبار باید تمیز، بدون نشتی و زیر ۱۴-۱۵ درصد رطوبت نگه داشته شود. سیلوها و کیسه‌ها مرتباً کنترل و در صورت نیاز تمیز شوند.
گردش موجودی و رسیدگی: خوراک‌های کهنه‌تر را زودتر مصرف کنید (First In First Out). از آمیختن محصولات جدید با قدیمی جلوگیری کنید. در صورت شناسایی کپک یا رطوبت، آن قسمت از خوراک را جدا و معدوم نمایید.
آموزش پرسنل: افرادی که با خوراک دام سروکار دارند باید علائم کپک‌زدگی را بشناسند و در مواجهه با خوراک مشکوک سریعاً اطلاع دهند.
تضمین کیفیت خرید: توجه کنید خوراک خریداری شده استاندارد باشد. خرید خوراک دام بدون کپک یعنی از مراکز معتبر و شرکت‌های نام‌آشنا دان تهیه کنید و از فروش محصول «آزمون‌شده و خشک» اطمینان یابید.
با رعایت این مدیریت، حتی در صورت مواجهه با شرایط مساعد کپک، دامداری امکان شناسایی سریع و کاهش ضرر را خواهد داشت.
کپک آفلاتوکسین در خوراک دام پدیده‌ای جدی و خطرناک است، اما با آگاهی کافی و رعایت نکات ساده می‌توان جلوی بسیاری از مشکلات را گرفت. از انبارداری مناسب و خشک شروع کنید، خوراک را مرتباً بررسی کنید و در صورت نیاز از تست آزمایشگاهی برای اطمینان استفاده نمایید. در صورت شناسایی کپک، آن قسمت از خوراک را حذف کنید. با این روش‌ها، می‌توان کیفیت جیره دام را حفظ و هزینه‌های ناشی از تلفات و افت تولید را به حداقل رساند. به یاد داشته باشید که سلامت دام، تضمین سلامت تولید (شیر، گوشت و تخم‌مرغ) و در نهایت سلامت مصرف‌کننده، در گرو کنترل افلاتوکسین در خوراک است.
چطور متوجه شوم خوراک دام کپک‌زده است؟
معمولاً کپک با چشم دیده می‌شود (لکه‌های سبز/سفید) یا گاهی خوراک بوی ترشیدگی و کپک می‌دهد. اما این سم ممکن است بدون نشانه ظاهر باشد. در موارد مشکوک، بهترین راه انجام تست آزمایشگاهی روی نمونه خوراک است.
چه خوراک‌هایی بیشتر در معرض کپک هستند؟
خوراک‌های دانه‌ای روغنی مثل ذرت، کنجاله سویا، پنبه‌دانه و همچنین مغزهایی نظیر بادام‌زمینی، پسته بسیار مستعد رشد کپک هستند. رعایت نکات خشک‌سازی و انبارداری در این خوراک‌ها اهمیت ویژه‌ای دارد.
برای پیشگیری از کپک چه باید کرد؟
مهم‌ترین اقدام، انبارداری صحیح است: خوراک را در محل خشک و خنک نگهداری کنید و از بسته‌بندی سالم استفاده کنید. پیش از مصرف حتماً ظاهر خوراک را بررسی کنید. علاوه بر این، هنگام خرید از فروشنده بخواهید خوراک را آزمایش کرده باشد تا خیال‌تان از خرید خوراک دام بدون کپک راحت باشد. این اقدامات ساده تا حد زیادی جلوی کپک‌زدگی خوراک را می‌گیرند.
سویای برزیلی و کنجاله سویا دو منبع مهم گیاهی تأمین پروتئین برای دام‌ها و طیور هستند. سویای خام (به‌ویژه سویای وارداتی از برزیل) حدود ۳۵–۴۰٪ پروتئین خام، ۱۶–۲۲٪ چربی و ۵–۷٪ فیبر خام دارد. در حالی که کنجاله سویا (محصول جانبی روغن‌کشی سویا) به دلیل استخراج روغن، پروتئینی بسیار بالاتر (۴۴–۴۸٪ در ماده خشک) و […]
مقایسه‌ای کامل برای دامداران، مرغداران و خریداران خوراک دام در سال‌های اخیر، انتخاب بین نهاده دامی داخلی و نهاده دامی وارداتی به یکی از دغدغه‌های اصلی دامداران، مرغداران و فعالان صنعت دام و طیور تبدیل شده است. این انتخاب، تأثیر مستقیمی بر کیفیت خوراک، میزان تولید و در نهایت سوددهی واحدهای دامی دارد. در این […]
ذرت یکی از اصلی‌ترین اجزای جیره غذایی دام و طیور است که تأثیر مستقیم بر رشد، شیردهی، تولید تخم و سلامت کلی دام دارد. با توجه به افزایش وابستگی ایران به واردات نهاده‌های دامی، شناخت تفاوت بین ذرت برزیلی، روسی و اوکراینی اهمیت زیادی برای دامداران، مرغداران و کارشناسان تغذیه دارد. در این مقاله به […]
آرتا نهاده اسپادانا با هدف تأمین نهاده‌های باکیفیت دام، طیور و آبزیان وارد عرصه تأمین و توزیع سراسری شد و تاکنون با بیش از ۱۳۵ شرکت در سراسر کشور همکاری داشته است. این مجموعه با تکیه بر خدمات پس از فروش، مشتری‌مداری و بهره‌مندی از تیمی متخصص، جایگاه قابل‌توجهی در این حوزه کسب کرده است.
طراحی سایت و سئو توسط آرتا نهاده اسپادانا
دیدگاهتان را بنویسید