قیمت نهاده دام (خوراک دام)، به‌ویژه ذرت، جو و کنجاله سویا، متأثر از عوامل متعددی است که در کنار شرایط داخلی ایران، بازار جهانی را نیز در نظر می‌گیرند. در سال‌های اخیر افزایش قابل توجه قیمت خوراک دام، بسیاری از دامداران و خریداران عمده را نگران کرده است. در بازار نهاده دامی ایران، عواملی مانند نوسانات نرخ ارز، تغییرات در میزان واردات، زمان فصل برداشت محصولات کشاورزی، هزینه‌های حمل‌ونقل، نحوه عرضه در سامانه بازارگاه، تصمیمات دولتی و شرایط بازار جهانی، هر یک به سهم خود در شکل‌گیری قیمت مؤثرند. در ادامه هر یک از این ۷ عامل را با زبانی ساده اما تخصصی بررسی می‌کنیم.
نوسانات نرخ ارز، به‌ویژه اختلاف میان نرخ آزاد، نیمایی و ارزهای تسهیلی، همچنان یکی از مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار بر قیمت نهاده‌های دامی در سال ۱۴۰۴ است. پس از حذف رسمی ارز ترجیحی ۴۲۰۰ تومانی از واردات خوراک دام در سال‌های ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲، واردکنندگان مجبور به تأمین ارز از بازار نیمایی یا آزاد شدند. این تغییر باعث شد هزینه واردات نهاده‌ها به طور چشمگیری افزایش یابد و در نتیجه قیمت تمام شده خوراک دام برای دامداران به شدت بالا برود.
به گفته کارشناسان اقتصاد کشاورزی، چندنرخی بودن ارز و اختلاف زیاد بین نرخ‌های رسمی و آزاد، همچنان بستر بروز فساد، رانت و اختلال در زنجیره تأمین نهاده‌ها را فراهم می‌کند. رئیس اتحادیه گوشت گوسفندی در اوایل سال ۱۴۰۴ اعلام کرده است که ادامه نوسانات ارزی و افزایش هزینه نهاده‌ها، توان اقتصادی دامداران را برای تأمین خوراک محدود کرده و هزینه نگهداری دام را نسبت به سال قبل «بیش از دو برابر» افزایش داده است.
از سوی دیگر، محدودیت‌های ارزی ناشی از تحریم‌های بانکی، فشار تقاضا و مشکلات انتقال ارز، موجب کند شدن واردات نهاده‌های دامی شده و بعضاً کمبودهایی در بازار داخلی ایجاد کرده است. در مجموع، هرگونه افزایش در نرخ ارز، به طور مستقیم موجب رشد قیمت هر کیلوگرم خوراک دام در بازار داخلی شده و فشار مضاعفی بر تولیدکنندگان وارد کرده است.
ایران به‌دلیل اقلیم و ظرفیت محدود کشت دانه‌های خوراکی، بخش عمده‌ی نیاز خود به خوراک دام را از طریق واردات تأمین می‌کند. هر گونه تغییر در حجم واردات مستقیماً روی عرضه و قیمت اثر می‌گذارد. براساس گزارش اتحادیه واردکنندگان نهاده‌های دام و طیور ایران، تا پایان سال ۱۴۰۳ حدود ۱۶.۳ میلیون تن نهاده (ذرت، جو و کنجاله سویا) وارد کشور شد که نسبت به سال قبل از آن ۱۱ درصد افزایش وزنی داشته است. این افزایش نسبتاً بزرگ در واردات باعث شد عرضه خوراک دام بیشتر شده و نرخ ارزیابی کاهش نسبی بیابد (هرچند به دلیل کاهش ارزشی حدود ۹ درصدی شاید نشان‌دهنده افت قیمت جهانی باشد). برعکس، اگر به دلایلی مانند محدودیت ارزی، تحریم‌ها، یا مشکلات گمرکی واردات کاهش یابد، عرضه داخلی کم می‌شود و دامداران ناچارند از بازار آزاد با قیمت بالاتر خرید کنند. بنابراین، نوسان حجم واردات (مثلاً به‌دنبال تغییر سیاست‌های تعرفه، مشکلات کرونا یا جنگ جهانی) یکی دیگر از دلایل اصلی تغییرات قیمت خوراک دام است.
در ایران برخی نهاده‌ها نیز به صورت حداقلی به‌صورت داخلی تأمین می‌شوند؛ برای نمونه جو و گندم دامی و مقداری ذرت در بعضی مناطق کشور کاشته می‌شود. معمولاً پس از فصل برداشت این محصولات، عرضه‌ی محلی در بازار افزایش می‌یابد و اندکی قیمت‌ها تعدیل می‌شود. به عبارت دیگر، در ماه‌های پایانی تابستان و اوایل پاییز که برداشت محصولات زراعی انجام می‌شود، مقدار نهاده در بازار داخلی بیشتر و قیمت خوراک دام کمی متعادل می‌شود. اما در ماه‌ها یا سال‌هایی که تولید داخلی به هر دلیلی (خشکسالی، کاهش کشت) کم شود، وابستگی به واردات بیشتر و نرخ‌ها بالاتر می‌رود. به‌عنوان نمونه، کاهش بارندگی و خشکسالی در دو سال اخیر، علاوه بر اینکه مراتع را خشک کرد، برداشت جو و ذرت داخل کشور را محدود و قیمت خوراک دام را تحت فشار گذاشته است.
هزینه‌های حمل‌ونقل نیز تأثیر قابل توجهی بر قیمت نهایی خوراک دام دارد، زیرا نهاده‌ها اغلب از بنادر یا مرزهای دور وارد شده و باید به سراسر کشور ارسال شوند. به‌طور مثال در خراسان رضوی (منطقه شمال‌شرق کشور) فاصله حمل از بندر امام خمینی تا مشهد حدود ۱۷۲۰ کیلومتر است که هزینه سوخت، استهلاک خودرو و انبارداری در این مسیر بسیار بالا می‌آید. در مقابل، حمل از بنادر شمالی مانند بندر امیرآباد (حدود ۷۰۰ کیلومتر) هزینه کمتری دارد. همچنین به‌دلیل تحریم و مشکلات ارزی، مدتی است که نهاده‌های وارداتی ماه‌ها در بنادر انبار می‌شوند و به‌خاطر انبارداری غیراستاندارد کیفیت خود را از دست می‌دهند. همه این موارد باعث می‌شود تا هزینه تمام شده حمل و انبارداری، بهای هر کیلو خوراک دام را بیشتر کند. بالا بودن نرخ حمل جاده‌ای یا ریلی، کمبود واگن برای حمل‌ونقل ریلی یا متروکه ماندن کشتی‌ها در بنادر، همگی بار هزینه‌ای اضافی بر دامداران وارد می‌کند.
به منظور ساماندهی بازار نهاده و کنترل قیمت، وزارت جهاد کشاورزی سامانه‌ای تحت عنوان «بازارگاه جهاد کشاورزی» راه‌اندازی کرده است (سامانه sps.bki.ir) تا خرید و فروش نهاده به‌صورت الکترونیکی و شفاف انجام شود. در این سیستم، نهاده‌ها طبق نرخ مصوب دولتی بارگذاری می‌شوند و دامداران می‌توانند با قیمت پایین‌تری از عرضه آزاد خرید کنند. در صورتی که عرضه کافی در این سامانه صورت نگیرد یا تأخیر ایجاد شود، بخشی از تقاضا به بازار آزاد (با قیمت بسیار بالاتر) منتقل می‌شود که موجب افزایش نرخ می‌شود. برای مثال، در بهار ۱۴۰۱ اعلام شد مقدار مشخصی ارز برای واردات نهاده تخصیص یافته و نهاده‌ها «از شب گذشته در سامانه بازارگاه بارگذاری و عرضه شده» تا عرضه‌تر بازار شود. بدیهی است هرچه عرضه در بازارگاه منظم‌تر باشد قیمت‌های رسمی کنترل شده‌تری خواهیم داشت؛ اما کمبود عرضه در بازارگاه یا توزیع نامناسب، دلالان را به بازار آزاد کشانده و قیمت‌ها را نامنظم و افزایشی می‌کند.
دولت در سیاست‌های خود نقش مهمی در قیمت‌گذاری نهاده‌ها ایفا می‌کند. اختصاص ارز دولتی (چه ۴۲۰۰ و چه نیمایی) و نحوه تخصیص آن، سقف واردات، و نیز قیمت‌گذاری دستوری خوراک دام همگی از سیاست‌های کلان هستند. تجربه نشان داده است چند نرخی بودن ارز (تخصیص ارز ۴۲۰۰ تومانی برای واردات) فسادزا بوده و با ایجاد رانت، موجب گرانی نهاده‌ها شده است. از این رو در سال‌های گذشته طرح حذف ارز ترجیحی مطرح شد و در اوایل ۱۴۰۴ نیز دولت نرخ مالیات بر ارزش افزوده واردات نهاده دامی را به ۱٪ کاهش داد تا بخشی از بار اقتصادی کاسته شود. با این وجود، متوقف کردن حمایت‌های ارزی (حذف ارز دولتی) به‌معنای افزایش ناگهانی هزینه تأمین خوراک برای دامداران بود؛ چرا که بخش بزرگی از نهاده‌ها در کارخانه‌های خوراک تأمین نمی‌شود و به زمین مناسب برای کشت نیاز دارد. همچنین سیاستگذاری‌هایی مانند تعیین نرخ کرایه حمل دستوری و بالا بردن تعرفه واردات یا تخصیص بیشتر یارانه‌ها، همگی روی قیمت تأثیر می‌گذارند. در مجموع، هر تصمیم دولتی در حوزه ارز، گمرک، انبارش یا یارانه نهاده می‌تواند قیمت خوراک دام را در کوتاه‌مدت بالا یا پایین ببرد.
نهاده‌های خوراک دام کالایی بین‌المللی هستند و افزایش قیمت در بازار جهانی نیز به سرعت در ایران بازتاب می‌یابد. بزرگ‌ترین واردکنندگان ذرت و سویا در دنیا (از جمله روسیه، اوکراین، برزیل و آرژانتین) هرگونه تنش سیاسی یا رکود تولید در قیمت‌های جهانی مؤثر است. به‌عنوان مثال، با شروع جنگ روسیه-اوکراین در سال ۲۰۲۲، قیمت هر تن ذرت (FOB) تقریباً از ۲۵۰ دلار به ۴۵۰ دلار رسید و به‌تبع آن، قیمت جهانی کنجاله سویا و جو نیز حدود ۵۰ درصد افزایش یافت. این افزایش جهانی نرخ‌ها باعث شد حتی با وجود تأمین ارز، واردات نهاده‌ها با هزینه‌ی دلاری بیشتر صورت گیرد. در عمل، وقتی قیمت جهانی ذرت یا کنجاله بالا می‌رود، واردکنندگان ناچار به پرداخت مبالغ بالاتر هستند و این هزینه اضافی به‌صورت افزایش قیمت در بازار داخلی خوراک دام منعکس می‌شود. علاوه بر جنگ، عوامل دیگری مانند تغییرات اقلیمی در تولید جهانی (خشکسالی در آمریکا، سیل در آرژانتین) و مسائل تدارکاتی (کمبود کشتی و افزایش نرخ کرایه دریایی) نیز نوسانات بازار جهانی را دامن می‌زنند و باعث می‌شوند قیمت نهاده‌های دام در ایران نیز بالا برود.
همان‌طور که دیدیم، دلایل افزایش قیمت خوراک دام در ایران ترکیبی از عوامل داخلی و جهانی است. نرخ ارز بالا و تغییرات سیاست‌های ارزی، حجم واردات و وابستگی به آن، فصل برداشت و تولید داخلی، هزینه بالای حمل‌ونقل، عرضه ناکافی در سامانه بازارگاه و تورم جهانی نهاده‌ها، هر یک تأثیرات خود را بر بازار نهاده دامی ایران دارند. برای کاهش اثر این نوسانات، دامداران و خریداران عمده می‌توانند راهکارهای زیر را مد نظر قرار دهند:
تعیین زمان‌بندی دقیق خرید: پیش‌بینی دوره‌های نیاز به نهاده و خرید به‌موقع (مثلاً قبل از افزایش ارزی یا کمبود عرضه) می‌تواند از افزایش غیرضروری قیمت جلوگیری کند.
تنوع بخشی به منابع تأمین: استفاده از ترکیبی از نهاده‌های داخلی (جو، ذرت داخلی) و خارجی و قرارداد با چند تأمین‌کننده برای جلوگیری از وابستگی زیاد به یک منبع.
انبارداری اصولی: نگهداری بخشی از نهاده‌ها در انبار شخصی در دوره‌های با قیمت پایین‌تر (با رعایت اصول نگهداری) تا در مواقع گرانی یا کمبود، نیاز تولید را رفع کند.
پیگیری بازارگاه: ثبت‌نام و خرید از سامانه بازارگاه به‌محض عرضه نهاده‌های دولتی و نیز همراهی با اتحادیه‌ها و تشکل‌های صنفی برای دریافت سهمیه‌های دولتی.
همکاری و تعاونی: تشکیل شرکت‌های تعاونی یا مشارکت با سایر دامداران برای واردات مشترک یا خرید جمعی نهاده با نرخ بهتر.
مشارکت در بیمه یا پوشش نوسان قیمت: استفاده از ابزارهای مالی موجود (در صورت امکان) مثل قراردادهای آتی یا بیمه قیمت خوراک (در آینده) برای کاهش ریسک نوسانات.
کاهش ضایعات و مصرف بهینه: استفاده از فرمول‌های خوراک دقیق، نظارت بر کیفیت و عدم هدررفت خوراک در دامداری، تا به ازای هر واحد تولید پروتئین، نهاده کمتری مصرف شود.
با آگاهی از این عوامل و اجرای مدیریت هوشمندانه خرید نهاده، دامداران می‌توانند تا حدی از اثرات مخرب افزایش قیمت نهاده دام بکاهند و تولید خود را پایدارتر کنند.
آرتا نهاده اسپادانا با هدف تأمین نهاده‌های باکیفیت دام، طیور و آبزیان وارد عرصه تأمین و توزیع سراسری شد و تاکنون با بیش از ۱۳۵ شرکت در سراسر کشور همکاری داشته است. این مجموعه با تکیه بر خدمات پس از فروش، مشتری‌مداری و بهره‌مندی از تیمی متخصص، جایگاه قابل‌توجهی در این حوزه کسب کرده است.
طراحی سایت و سئو توسط آرتا نهاده اسپادانا
دیدگاهتان را بنویسید