راهکارهای عملی مقابله با خشکسالی برای دامداران و مرغداران ایران

کشور ایران در کمربند خشک جهان قرار دارد و سال‌هاست دامداران و مرغداران از پیامدهای خشکسالی رنج می‌برند. کاهش بارندگی و منابع آبی، علاوه بر کاهش کیفیت و کمیت علوفه و خوراک دامی، تولید شیر، گوشت و تخم‌مرغ را تحت تاثیر قرار می‌دهد. در چنین شرایطی، تدوین یک برنامه‌ جامع عملیاتی برای کاهش آسیب خشکسالی ضروری است. این برنامه باید کلیه جنبه‌ها را پوشش دهد: تأمین و ذخیره‌سازی نهاده‌های دامی (داخلی و وارداتی)، بهینه‌سازی جیره غذایی، مدیریت آب، بهره‌گیری از حمایت‌های دولتی و مشارکت جمعی دامداران. در ادامه هر یک از این بخش‌ها با ذکر توصیه‌های عملی تشریح می‌شود.

تأمین نهاده‌های دامی (داخلی و وارداتی)

یکی از مهم‌ترین چالش‌ها در شرایط خشکسالی، کمبود نهاده دامی است. نیاز کشور به نهاده‌های دامی (ذرت، کنجاله سویا، جو و…) در اثر خشک‌سالی و افت تولید علوفه به بیش از ۲۱ میلیون تن افزایش یافته اما تا کنون فقط حدود ۱۲ میلیون تن تامین شده است. برای تأمین کافی خوراک دام و طیور، دامداران باید از منابع مختلف بهره بگیرند:

• بازارگاه دولتی نهاده‌ها: دولت سامانه‌ی اینترنتی «بازارگاه» را برای توزیع نهاده دامی راه‌اندازی کرده است. در این سامانه بر اساس نیاز هر دوره (مثلاً دوره ۴۵ روزه برای مرغداری‌ها)، سهمیه مشخصی مانند حدود ۳۲۵۰ کیلوگرم ذرت در اختیار مرغداران قرار می‌گیرد. استفاده از این سامانه کمک می‌کند مرغداران و مرغداری‌ها نهاده خود را به‌طور منظم دریافت کنند. (با این حال گاهی تأخیر در تخصیص رخ می‌دهد که باید از مدیریت تعاونی‌ها و پیگیری انتظامی برای تسریع آن استفاده شود.)
• تأمین از تأمین‌کنندگان معتبر: خرید نهاده‌ها باید از تامین‌کنندگان خوش‌نام و دارای کیفیت تضمین‌شده باشد. به عنوان مثال، شرکت «آرتا نهاده اسپادانا» با سابقه هشت ساله در تهیه و توزیع نهاده‌های دامی، خوراک دام و طیور را از واردکنندگان بزرگ و بدون واسطه خریداری می‌کند. این شرکت ضمن ارائه مشاوره تخصصی به دامداران، تحویل سریع و دقیق نهاده‌ها را در سراسر کشور تضمین می‌کند. همکاری با چنین تامین‌کنندگان رسمی می‌تواند ریسک دستکاری در کیفیت یا قیمت را کاهش دهد و اطمینان از دریافت به‌موقع خوراک را بالا ببرد.
• ذخیره‌سازی استراتژیک: اگر امکان دارد در فصل برداشت (فروش گندم، جو و سایر علوفه) مقادیر بیشتری خوراک خریداری و در انبار یا سیلو ذخیره کنید. اتحادیه تعاونی دامداران فارس در یک نمونه موفق این کار را انجام داده است؛ آنها نهاده‌ها را در فصل تولید با قیمت پایین‌تر خریداری و ذخیره می‌کنند تا هزینه نهایی خوراک دام کاهش یابد. تشکیل انبارهای جمعی یا مشارکت با تعاونی‌های محلی برای این منظور از هدررفت سرمایه جلوگیری و امنیت غذایی گله را افزایش می‌دهد.
• تنوع منابع: به جای اتکا صرف به چند نوع خوراک، از مواد جایگزین و ارزان‌تر نیز استفاده کنید. پسماندهای کشاورزی (مانند کاه غلات، پوست آجیل، تفاله چغندر قند) و کنجاله‌های ارزان‌قیمت می‌توانند تا حدی خوراک مورد نیاز را تأمین کنند. برای طیور صنعتی نیز جیره‌های جایگزین مبتنی بر محصولات مقاوم به خشکی نظیر سورگوم یا ذرت ترک‌خورده قابل بررسی است. در هر صورت، توجه شود که تعادل پروتئین، انرژی و عناصر معدنی جیره رعایت شود تا سلامت دام به مخاطره نیفتد.

تغییر و بهینه‌سازی جیره غذایی دام و طیور

تنظیم و بهینه‌سازی جیره غذایی گله، از گام‌های کلیدی در دوره خشکسالی است:

• کاهش تعداد دام/طیور: اگر منابع خوراک محدودند، تعداد دام را با نگاهی به موجودی کنونی خوراک تنظیم کنید. برخی دامدارها در بحران، حدود ۲۰–۳۰ درصد گله را به فروش یا ذبح می‌رسانند تا مابقی حیوانات به راحتی تغذیه شوند. اولویت با دام‌های مولد و شیرده است. این اقدام در کوتاه‌مدت ممکن است زیان مالی داشته باشد اما از کاهش تولید بزرگ‌تر جلوگیری می‌کند.
• تفکیک گله بر اساس وضعیت: حیوانات در حال رشد، آبستن و شیرده را جدا کنید و متناسب با نیاز هر گروه، خوراک مناسب بدهید. برای مثال دام‌های شیرده به کنسانتره پروتئینی بیشتر نیاز دارند اما دام‌های پرواری را می‌توان با خوراک پرفیبرتر (مانند علوفه خشک یا سیلاژ) پرورش داد. استفاده از مکمل‌های ویتامینه و معدنی نیز توصیه می‌شود تا با حجم کمتر خوراک، نیاز تغذیه‌ای تامین شود. مثلاً افزودن مخلوط مولتی‌ویتامین‌ها و املاح به خوراک یا آب آشامیدنی، از ضعف ماهیچه‌ای و کاهش تولید جلوگیری می‌کند.
• گیاهان علوفه‌ای کم‌آب‌بر: کشت و مصرف گیاهان مقاوم به خشکی راهکار مهمی در تامین خوراک دام است. طرح‌های تحقیقاتی در استان گلستان توصیه کرده‌اند که گاوها و گوسفندان را با گیاهانی مثل گلرنگ علوفه‌ای، ماشک (کاهو وحشی)، نخود علوفه‌ای، چغندر علوفه‌ای و سورگوم تغذیه کنند. این گیاهان در شرایط کم‌آبی رشد بهتری دارند و با نیاز آبی پایین‌تر، خوراک نسبتا مغذی‌تری تولید می‌کنند. مقداری از مزرعه یا حتی باغچه پشتی دامداری را به کشت این گیاهان اختصاص دهید و با آنها تنوع را به جیره ببخشید.
• بهبود بهره‌وری خوراک: استفاده از خوراک‌های پروتئینی اقتصادی‌تر را فراموش نکنید. به عنوان مثال، در صورت امکان، می‌توانید از کنجاله کلزا یا گلرنگ داخلی (با نیاز آبی کمتر) به جای کنجاله سویا (گران و وارداتی) استفاده کنید. آنالیز و تراز مجدد جیره‌های دام و طیور را با کمک کارشناس تغذیه انجام دهید تا ضمن صرفه‌جویی، کمبودی پیش نیاید. حذف ضایعات و اجسام خارجی از خوراک و پوشاندن انبارها برای جلوگیری از ورود جوندگان، به حفظ کیفیت خوراک کمک می‌کند.

مدیریت منابع آب در دامداری و مرغداری

آب ماده حیاتی در پرورش دام و طیور است. مدیریت بهینه آب می‌تواند تاثیر خشکسالی را کاهش دهد:

• تأمین آب آشامیدنی مناسب: برای هر دام آب آشامیدنی کافی و پاکیزه فراهم کنید. جاگذاری منبع آب (مخزن یا تانکر) در نزدیکی محل تغذیه گله باعث می‌شود حیوانات فاصله کمتری را طی کنند و از اتلاف آب و انرژی‌شان جلوگیری می‌کند. در مرغداری‌ها، سیستم‌های آبخوری اتوماتیک (نری یا جام) نصب کنید تا آب مستقیم به پرنده برسد و تبخیر کاهش یابد.
• ذخیره‌سازی آب: در منطقه خشک و در هنگام کم‌آبی، آب را ذخیره کنید. حفر چاهک مناسب یا لوله‌گذاری برای جمع‌آوری آب باران از بام‌ها و انتقال به مخازن زیرزمینی روش مؤثری است. در مناطقی که آب لوله‌کشی با قطعی همراه است، می‌توان از تانکرهای قابل حمل ۵۰۰۰ لیتری بهره برد. برای مثال، در استان سیستان و بلوچستان تانکرهای ۵۰۰۰ لیتری به عشایر تخصیص یافته تا تامین آب شرب دام‌ها آسان‌تر شود. با استفاده از این تانکرها یا مخازن ذخیره، در دوره‌های خشکسالی آب به دام‌ها عرضه می‌شود.
• سیستم‌های آبیاری و بازیافت: اگر در مزرعه علوفه تولید می‌کنید، سیستم‌های آبیاری هوشمند (با سنسور رطوبت و کنترل خودکار) مصرف آب را به حداقل می‌رساند. همچنین، آب شستشوی تجهیزات و جایگاه دام پس از تصفیه مجدد می‌تواند برای شرب یا آبیاری گیاهان استفاده شود. به این ترتیب ضمن صرفه‌جویی، بار مالی مصرف آب کاهش می‌یابد.
• مدیریت نشتی و مصرف: هر نشت لوله یا شیر خراب را به سرعت تعمیر کنید تا آب هدر نرود. از آبیاری تحت فشار و قطره‌ای برای مزارع علوفه استفاده کنید و از روش‌های آبیاری غرقابی سنتی پرهیز کنید. در مرغداری‌ها سیستم خنک‌سازی مانند مه‌پاش نصب کنید تا با حداقل آب، دمای سالن تعدیل شود.

بهره‌گیری از حمایت‌های دولتی و تسهیلات

دولت و نهادهای حمایتی ابزارهایی برای کمک به دامداران در شرایط خشکسالی تدارک دیده‌اند. دامداران باید از این فرصت‌ها استفاده کنند:

• کارت دامدار و تسهیلات بانکی: برنامه «کارت دامدار» یکی از مهم‌ترین اقدامات حمایتی است. به گزارش سازمان امور عشایر، دولت مبلغ ۲۰۰۰۰ میلیارد تومان تسهیلات ارزان‌قیمت (بهره نزدیک صفر) را در قالب دامدارکارت به عشایر و روستاییان اختصاص داده است تا بتوانند نهاده‌های دامی موردنیازشان را خریداری کنند. دامداران می‌توانند با مراجعه به جهاد کشاورزی استان و معرفی به بانک کشاورزی، این تسهیلات را دریافت کرده و نهاده را به‌صورت اعتباری تهیه کنند. علاوه بر این، صندوق‌های ضمانت روستایی و عشایری نیز وثیقه لازم برای وام‌ها را تسهیل کرده‌اند.
• یارانه و ارز دولتی: دولت معمولاً برای خوراک دام یارانه‌هایی اختصاص می‌دهد. سابقاً واردات نهاده‌ها با ارز دولتی (۴۲۰۰ تومانی) انجام می‌شد تا قیمت خوراک بالا نرود. اگرچه سیاست‌ها تغییر کرده، اما هنوز بازارگاه نهاده‌ها با نظارت دولتی فعال است. وزارت جهاد کشاورزی موظف است نهاده‌های وارداتی را به نرخ مصوب در اختیار دامداران قرار دهد. پیگیری دریافت سهمیه و یارانه خوراک از طریق اتحادیه‌ها و شبکه تعاون روستایی می‌تواند هزینه تمام شده را کاهش دهد.
• بیمه و حمایت‌های بیمه‌ای: با توجه به خسارت خشکسالی، بیمه دام و طیور اهمیت دارد. بیمه دام‌کشاورزی بخش عمده‌ای از زیان‌ها را جبران می‌کند. فراخوان و استقبال از طرح‌های بیمه دام (شامل بیمه‌ی محصولات خوراکی، بیمه زندگی دام، بیمه وقفه تولید) را جدی بگیرید. علاوه بر این، برنامه‌های آموزشی و فنی رایگان دولتی برای مدیریت خشکسالی نیز وجود دارد؛ شرکت در دوره‌های آموزش تغذیه، مدیریت آب و بحران می‌تواند مهارت‌های شما را افزایش دهد.
• تحریم‌ها و تسهیل واردات: دولت با رایزنی‌های بین‌المللی سعی دارد محدودیت‌ها را رفع کند. همکاری با اتحادیه دامداران برای واردات مشترک نهاده (به صورت جوینت ونچر یا تشکل‌های صادرات/واردات) در کشورهای همسایه، می‌تواند منجر به تامین پایدارتر شود. از طریق جهاد کشاورزی یا تشکل‌های صنفی، تقاضای تعادل بخشی واردات نهاده (مثلاً واردات گندم دامی یا جو) را پیگیری کنید.

مشارکت و تعاونی‌های دامداران برای خرید گروهی و ذخیره‌سازی

تشکیل نهادهای جمعی میان دامداران (اتحادیه‌ها و تعاونی‌های محلی) باعث می‌شود در شرایط بحرانی قدرت چانه‌زنی و خرید بیشتر شود:

• تعاونی‌های خرید گروهی: اگر چند دامدار یا مرغدار منطقه در کنار هم فعالیت می‌کنند، با هم یک تعاونی تشکیل دهید تا خوراک مورد نیاز را به‌صورت عمده و با تخفیف خریداری کند. تعاونی‌ها می‌توانند مستقیماً وارد بورس نهاده شوند یا با تولیدکنندگان مذاکره کنند. این امر قیمت تمام‌شده را کاهش می‌دهد و امکان ذخیره‌سازی در سردهنه یا سیلوهای اختصاصی را فراهم می‌کند.
• ذخیره‌سازی مشترک: مانند اتحادیه دامداران استان فارس که کارخانه خوراک دام خود را دارد، تشکلات محلی نیز می‌توانند انبار یا کارخانه تولید خوراک تاسیس کنند. هدف از این کار خرید و ذخیره‌سازی نهاده‌ها در فصل تولید با قیمت‌های پایین است. سپس در فصل کمبود، این نهاده‌ها به اعضا واگذار می‌شود. به این ترتیب تعاونی‌ها می‌توانند با ثبات قیمت و تضمین عرضه، خسارت خشکسالی را کاهش دهند.
• اشتراک منابع و ماشین‌آلات: از طریق تعاونی، خدمات مشترکی مانند اجاره ماشین‌آلات برداشت علوفه، تانکرهای آب، یا انبار مشترک فراهم کنید. به‌عنوان نمونه، تعدادی تعاونی روستایی در خراسان رضوی با همکاری سازمان تعاون روستایی، مبالغ قابل توجهی نهاده را بین کشاورزان و دامداران توزیع کرده‌اند تا ذخایر استانی تقویت شود. (لازم به ذکر است که حمایت و نظارت دولت در این توزیع‌ها نقش کلیدی دارد.)
• بازاریابی جمعی: تعاونی می‌تواند مازاد تولید مثل شیر و تخم‌مرغ را جمع‌آوری و به کارخانجات فروش برساند. این درآمد اضافی را صرف خرید خوراک یا تسویه بدهی تعاونی کنند. به‌عنوان مثال، اتحادیه دامداران فارس به واسطه کارخانه خوراک خود همزمان خوراک تولید و به مرغداران عرضه می‌کند؛ این مدل، حلقه بسته‌ای ایجاد می‌کند که ریسک خرید نهاده را کاهش می‌دهد.

نتیجه‌گیری

مقابله با خشکسالی در دامداری و مرغداری نیازمند رویکردی جامع و عملیاتی است. این رویکرد شامل تامین دقیق و به‌موقع نهاده‌های دامی از منابع داخلی و وارداتی، بهبود جیره غذایی با جایگزین‌های بومی و مکمل‌ها، و مدیریت بهینه آب مصرفی می‌شود. در کنار اقدامات فنی، بهره‌گیری از حمایت‌های دولتی (یارانه، تسهیلات ارزان‌قیمت همچون «دامدارکارت»، بازارگاه نهاده) و مشارکت در تعاونی‌ها (برای خرید گروهی و ذخیره‌سازی) بسیار مؤثر است. دامداران و مرغداران باید با برنامه‌ریزی و همکاری، ذخیره‌سازی خوراک را از بهار قبل از فصل خشکسالی آغاز کنند و از برندهای معتبر (مانند شرکت آرتا نهاده اسپادانا به‌عنوان یک تامین‌کننده خوش‌نام) نهاده تهیه کنند تا در دوره بحران، تداوم تولید پایدار بماند. با اتخاذ این راهکارها، می‌توان شدت زیان‌های خشکسالی را به حداقل رساند و امنیت غذایی دامداری‌ها و مرغداری‌های کشور را حفظ کرد.