تأثیر خشکسالی‌های اخیر بر تولید داخلی نهاده‌ها

در سال‌های اخیر کاهش بارندگی‌ها و خشکسالی‌های مکرر در مناطق کشاورزی ایران منجر به افت شدید تولید غلات خوراکی شده است. ایران حدود ۸.۶۶ میلیون هکتار زمین زیر کشت غلات دارد که بیش از ۵ میلیون هکتار آن به صورت دیم و وابسته به بارندگی است. با توجه به اینکه تاکنون حدود نیمی از مناطق کشور تحت شرایط خشکسالی بوده‌اند، محصولاتی مانند جو دامی و ذرت دامی به‌شدت کاهش یافته‌اند. به عنوان مثال مدیر گروه محصولات علوفه‌ای وزارت کشاورزی گزارش کرده است که تولید ذرت دامی سالانه تنها حدود ۲٫۲ میلیون تن است در حالی که نیاز کشور نزدیک به ۹ میلیون تن برآورد می‌شود. در نتیجه این خشک‌سالی‌ها، دامداران بسیاری برای تغذیه دام‌های خود با کمبود علوفه روبرو شده‌اند؛ به گفته یکی از گزارش‌های رسمی، امسال میلیون‌ها راس دام از مراتع بهره‌ای نبرده و مجبور به تغذیه دستی از نهاده‌های وارداتی شده‌اند. به‌دنبال این شرایط، قیمت خوراک‌های جایگزین مانند یونجه نیز جهش قابل توجهی داشته است (مثلاً قیمت هر کیلو یونجه از ۲ هزار به ۶ هزار تومان رسیده و حتی در این قیمت هم تأمین آن دشوار شده).

ضرورت افزایش واردات ذرت و جو دامی

با توجه به افت تولید داخلی، کشور ناچار است واردات نهاده دامی را افزایش دهد تا کمبودها جبران شود. طبق اعلام رئیس انجمن غلات ایران، برای تأمین نیاز داخلی تا پایان سال جاری حداقل ۱۵ میلیون تن غلات (شامل ذرت و جو) باید وارد کشور شود. در عمل، دولت و فعالان بخش خصوصی اقدام به ثبت‌سفارش واردات ذرت دامی، جو دامی و کنجاله سویا کرده‌اند؛ برای نمونه وزارت جهاد کشاورزی در خرداد ۱۴۰۴ ثبت‌سفارش این نهاده‌ها را (شامل ذرت، جو و کنجاله سویا) به‌صورت رسمی آغاز کرد تا خوراک دام در تابستان تأمین پایدار شود. شرکت‌های بخش خصوصی و تأمین‌کنندگان عمده نهاده مانند «آرتا نهاده اسپادانا» نیز با ایجاد کانال‌های تأمینی تلاش می‌کنند نهاده‌ها را به‌موقع وارد و توزیع کنند. به‌طور کلی وابستگی کشور به واردات ذرت دامی بسیار بالاست؛ بطوریکه برخی کارشناسان اعلام کرده‌اند ضریب وابستگی ایران به واردات ذرت حدود ۹۰٪ است و تولید داخلی فقط بخش کوچکی از نیاز را تأمین می‌کند. در واقع امسال واردات ذرت نسبت به سال قبل حدود ۱۶ درصد و واردات جو دامی حدود ۳۷ درصد افزایش یافته است تا بحران خشکسالی در تأمین خوراک دام مدیریت شود.

چالش‌های تأمین و انتقال نهاده‌های وارداتی

با وجود تلاش‌ها برای واردات بیشتر، چالش‌های لجستیکی و ارزی فراوانی پیش پای تأمین نهاده‌های دامی وجود دارد. نوسانات نرخ ارز و محدودیت‌های تحریمی، واردات این کالاها را پیچیده کرده و موجب انباشت محموله‌ها در گمرکات شده است. به‌عنوان نمونه، در سال‌های اخیر به دلیل افزایش هزینه‌ها و مشکلات حمل‌ونقل، بسیاری از کامیون‌های حامل نهاده‌های دامی ساعت‌ها در صف بنادر در انتظار تخلیه مانده و کرایه حمل نهاده‌ها چندین برابر شده است. در مقابل برخی شرکت‌های خصوصی با پرداخت هزینه حمل اضافی، نهاده‌ها را از انبارها خارج و با نرخ بالاتری به دامداران عرضه می‌کنند. افزون بر این‌ها، کمبود ارز نیز بزرگ‌ترین مشکل پیش روی واردکنندگان است؛ به‌طوری‌که فعالان بخش اعلام کرده‌اند در صورت تأمین نشدن ارز مورد نیاز، در آینده نزدیک کشور در تأمین خوراک دام و طیور دچار کمبود خواهد شد.

منابع عمده تأمین ذرت و جو دامی ایران نیز قابل توجه‌اند. برای مثال حدود ۲۰٪ ذرت دامی کشور از روسیه وارد می‌شود و اخیراً نگرانی‌هایی درباره اعمال ممنوعیت صادرات ذرت از سوی روسیه مطرح شده است. سایر مبادی اصلی شامل کشورهای برزیل و تولیدکنندگان غلات حوزه دریای سیاه (اوکراین، رومانی، ترکیه و…) هستند. بنابراین اگر مبادی اصلی تأمین به دلایل سیاسی یا اقلیمی دچار مشکل شوند، انتقال نهاده‌ها به کشور با تأخیر و هزینه‌های بیشتر همراه خواهد شد. همچنین هزینه انبارداری و گذر کالاها از بنادر (به ویژه بندر امام خمینی و شهید رجایی) بسیار بالا رفته و فرآیند ترخیص با کندی پیش می‌رود.

پیامدها بر قیمت خوراک دام و طیور

نبود نهاده و تأخیر در واردات باعث افزایش هزینه تولید در بخش دام و طیور شده است. در اثر کمبود عرضه، قیمت خوراک دام و جیره‌های خوراکی به‌شدت رشد کرده‌اند؛ برخی گزارش‌ها حکایت از افزایش ۱۵ تا ۳۰ درصدی قیمت نهاده‌ها در استان‌هایی چون فارس دارند. به‌عنوان مثال، روند سه برابر شدن قیمت یونجه نشان می‌دهد هزینه تولید یک کیلو شیر یا گوشت در واحدهای پرواربندی به‌سرعت در حال بالا رفتن است. از سویی دیگر دامداران به دلیل اختلاف نداشتن قیمت فروش محصولات پروتئینی با افزایش هزینه نهاده‌ها فشار فراوانی را تحمل می‌کنند؛ در فارس قیمت شیر بیش از یک سال ثابت مانده اما قیمت خوراک دام حدود ۱۵ تا ۳۰ درصد افزایش یافته است. نتیجه نهایی این روند، افزایش هزینه خوراک و بالا رفتن قیمت تمام شده گوشت، شیر و تخم‌مرغ برای مصرف‌کنندگان است. در موارد شدیدتر بسیاری از دامداران به ناچار به حذف تدریجی دام مولد خود روی آورده‌اند؛ طبق یکی از گزارش‌ها در اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۰، ۴۴٪ گاوهای کشتاری یک کشتارگاه مشهد، گاوهای شیرده بوده‌اند. این وضعیت نشان می‌دهد که بحران نهاده دامی می‌تواند به افزایش نوسان قیمت گوشت و کاهش تولید داخلی منجر شود.

راهکارهایی برای کاهش آسیب‌پذیری دامداران و مرغداران

برای کاهش آثار منفی خشکسالی و نوسان نهاده‌ها باید اقدامات هم‌زمان و چندوجهی انجام داد.

• توسعه کشت گیاهان علوفه‌ای کم‌آب‌بر: جایگزینی ذرت دانه‌ای (محصولی تابستانه و آب‌بر) با گونه‌های مقاوم‌تر نظیر سورگوم دانه‌ای، سورگوم علوفه‌ای، ذرت علوفه‌ای یا چغندر قند می‌تواند نیاز آبی را کاهش دهد. همچنین توصیه شده است بخشی از تولید علوفه از فصل تابستان به پاییز یا زمستان منتقل شود تا تبخیر آب کمتر شود.
• مدیریت حمایتی دولت: تخصیص سهمیه و ارز با اولویت به نهاده‌های دامی کلیدی (جو، ذرت و سویا) از طریق سامانه‌های دولتی مانند بازارگاه اهمیت دارد؛ دولت تاکنون با اختصاص سهمیه حمایتی جو و ذرت در بازارگاه تلاش کرده کمبود را جبران کند. علاوه بر این، اعطای یارانه یا وام ارزان‌قیمت به دامداران برای خرید نهاده می‌تواند به ادامه تولید کمک کند.
• بهینه‌سازی منابع آب: استفاده از روش‌های آبیاری نوین (قطره‌ای و تحت فشار) و ذخیره بارش‌ها (مثل آبخیزداری و مهار روان‌آب) در کشاورزی و کشت علوفه موجب افزایش تولید علوفه در شرایط کم‌آبی خواهد شد.
• تشکیل تعاونی‌ها و ذخیره‌سازی: همکاری جمعی دامداران برای خرید دست‌جمعی نهاده و ذخیره‌سازی استراتژیک خوراک (علی‌الخصوص در فصول پربارش) می‌تواند اتکا به عرضه داخلی را افزایش دهد و در مواقع بحران قیمت‌ها را کنترل کند.

با اجرای راهکارهای بالا و مدیریت متمرکز، می‌توان آسیب‌پذیری دامداری و مرغداری را در برابر خشکسالی کاهش داد و به‌تدریج از وابستگی کامل به واردات فاصله گرفت. در عین حال، ادامه همکاری دولت با بخش خصوصی (که تأمین‌کنندگان معتبری مانند «آرتا نهاده اسپادانا» در آن نقش دارند) برای تأمین سریع و منظم خوراک دام ضروری است.